Nadwaga, otyłość i nowotwory

Występowanie nadwagi i otyłości wiąże się ze zwiększonym ryzykiem narażenia na wiele poważnych konsekwencji zdrowotnych. Cukrzyca typu II, nadciśnienie, udary, czy choroby układu sercowo-naczyniowego – to tylko niektóre z nich. W kontekście nowotworów, nadwaga i otyłość to drugi najważniejszy po paleniu papierosów czynnik zwiększający ryzyko tych chorób. Badania naukowe dowodzą, że prawdopodobieństwo rozwoju nowotworów rośnie proporcjonalnie do wzrostu objętości tkanki tłuszczowej w organizmie.

Skala problemu

Według danych Światowej Organizacji Zdrowia (ang. World Health Organization – WHO) [1] na świecie od 1975 roku liczba osób zmagających się z otyłością wzrosła blisko trzykrotnie.
W 2016 roku 39% dorosłej populacji światowej (od 18 roku życia wzwyż) miało nadwagę, natomiast 13% osób było otyłych. W tym samym roku, ponad 340 milionów dzieci i młodzieży w wieku 5-19 lat miało nadwagę lub otyłość. Dodatkowo, najnowsze dane WHO pokazują, że w 2019 roku na świecie 38 mln dzieci poniżej 5 roku życia także miało nadwagę lub otyłość.
W Polsce, w 2018 roku, problem nadwagi i otyłości dotyczył 13,7% dziewcząt oraz 29,3% chłopców [2]. W przypadku osób dorosłych – 41% kobiet i 59% mężczyzn [3].

Związek z nowotworami

Istnieje kilka mechanizmów, które wyjaśniają w jaki sposób nadwaga i otyłość może wpływać na zwiększenie ryzyka nowotworów, jest to m.in. [4]:

  • przewlekły stan zapalny, obserwowany często w przypadku otyłości, który z czasem może prowadzić do uszkodzeń DNA i choroby,
  • nadmierna ilość hormonu – estrogenu – wytwarzanego przez tkankę tłuszczową, którego wysoki poziom wiąże się ze zwiększonym ryzykiem występowania niektórych nowotworów,
  • podwyższony poziomem insuliny i insulinopodobnego czynnika IGF-1 we krwi, co może sprzyjać rozwojowi nowotworów,
  • wytwarzanie przez komórki tłuszczowe hormonów – adipokin – które mogą stymulować namnażanie się komórek w organizmie,
  • bezpośredni i pośredni wpływ komórek tłuszczowych na inne regulatory wzrostu komórek w organizmie.

Problem nadwagi i otyłości w kontekście zwiększonego ryzyka występowania chorób nowotworowych został dostrzeżony w Narodowej Strategii Onkologicznej (NSO). Jednym z celów NSO jest podjęcie działań na rzecz ograniczenia skutków zdrowotnych związanych z tym wyzwaniem zdrowia publicznego. Dlaczego to tak istotne? Co roku, odnotowywana jest rosnąca zachorowalność na nowotwory złośliwe – zarówno w Polsce, jak i w innych częściach świata. Liczne badania naukowe potwierdzają, że duża część zachorowań na nowotwory – nawet aż około 90% – związanych jest z narażeniem na czynniki, które mogą być ograniczane lub eliminowane [5]. Jednym z takich czynników, o silnym działaniu, jest właśnie nadwaga i otyłość. Istnieją bardzo mocne dowody naukowe potwierdzające związek nadwagi i otyłości oraz zwiększonego narażenia na występowanie następujących nowotworów [6]:

  • rak piersi (po menopauzie),
  • rak jelita grubego,
  • rak trzonu macicy (endometrium),
  • rak nerki,
  • rak wątroby,
  • rak trzustki,
  • rak przełyku.

Dodatkowo, w przypadku podwyższonego BMI, istnieją również umiarkowane dowody naukowe wskazujące na zwiększone ryzyko zachorowania na raka:

  • pęcherzyka żółciowego,
  • jamy ustnej,
  • gardła,
  • krtani,
  • jajnika,
  • prostaty (gruczołu krokowego),
  • żołądka.

Co robić, aby uniknąć nadwagi i otyłości?

  • Zadbaj o regularną aktywność fizyczną

Zadbaj o to, aby być aktywnym fizycznie w życiu codziennym. Jeśli masz dzieci, pamiętaj, aby zachęcać je do regularnej aktywności fizycznej. Według danych WHO [7], w Polsce, jedynie 19% dziewcząt i 30% chłopców w wieku 11-15 lat wykazuje aktywność fizyczną na odpowiednim poziomie. W przypadku osób dorosłych (16-69 lat) jest to już 88% badanych.
Zgodnie z zaleceniami Europejskiego Kodeksu Walki z Rakiem, optymalnie powinniśmy spędzać każdego dnia 60 minut na ruchu o średniej intensywności, lub 30 minut o wysokiej intensywności. Co to oznacza?

  • Aktywność fizyczna o średniej intensywności – to każdy typ ćwiczeń, który powoduje, że tętno i oddech przyspiesza. Może to być taniec, szybki marsz, trening siłowy.
  • Aktywność fizyczna o dużej intensywności – to aktywność podczas której temperatura ciała podnosi się, tętno przyspiesza, a ćwiczący zaczyna się pocić. Może to być aerobik, gra w tenisa, bieg.

Aktywność fizyczna wpływa znacząco na obniżenie ryzyka wielu nowotworów złośliwych, m.in.: raka pęcherza moczowego, piersi, okrężnicy, endometrium, nerki, przełyku i żołądka. Pojawiające się dowody sugerują, że siedzący tryb życia wiąże się ze zwiększonym ryzykiem raka piersi, okrężnicy, endometrium i płuc [6].

  • Zadbaj o zdrową dietę

Jedz dużo produktów pełnoziarnistych, roślin strączkowych, warzyw i owoców. Ogranicz spożycie wysokokalorycznych produktów spożywczych (o wysokiej zawartości cukru lub tłuszczu). Unikaj słodzonych napojów, przetworzonego mięsa oraz ogranicz spożycie mięsa czerwonego i żywności z dużą ilością soli. Ogranicz spożycie alkoholu.
Zwróć szczególną uwagę na spożycie cukru. Według danych Narodowego Funduszu Zdrowia [8] w Polsce w ostatnich latach konsumpcja tego produktu znacząco wzrosła. W 2017 r. statystyczny Polak spożył ponad 44 kg cukru, czyli aż o 6,1 kg więcej niż w 2008 r.

Jeśli nie wiesz jak wprowadzić zdrowe nawyki żywieniowe w swoim życiu, skorzystaj z bezpłatnej porady dietetyka. W ramach Narodowego Programu Zdrowia, Centrum Dietetyczne Online Narodowego Centrum Edukacji Żywieniowej prowadzi profesjonalne poradnictwo żywieniowe. Więcej szczegółowych informacji, jak można skorzystać z konsultacji, znajduje się pod adresem: https://ncez.pl/
Porady dietetyczne, a także te dotyczące aktywności fizycznej, znajdziesz również na stronie Narodowego Funduszu Zdrowia – Akademia NFZ.

  • Kontroluj masę ciała

Regularnie kontroluj swoją masę ciała. Istnieją proste sposoby, dzięki którym w szybki sposób możemy sprawdzić czy mamy prawidłową masę ciała:

  1. obliczając wskaźnik masy ciała – BMI – angBody Mass Index (z wyłączeniem osób o rozbudowanej tkance mięśniowej, osób po 65 roku życia, kobiet w ciąży i dzieci). Wskaźnik obliczamy dzieląc masę ciała (w kilogramach) przez wzrost (w metrach) podniesiony do kwadratu. Przykładowo, obliczenie wskaźnika dla osoby mającej 1 m 80 cm wzrostu i ważącej 75 kg będzie wyglądało następująco: 75kg/(1,80m)= 23,15 kg/m2. Uzyskany wynik należy porównać z poniższymi wartościami:
  • BMI niższe niż 18,5 kg/m2 oznacza niedowagę,
  • BMI wynoszące od 18,5 do 24,9 kg/m2 oznacza prawidłową wagę,
  • BMI od 25,0 do 29,9 kg/m2 jest charakterystyczne dla nadwagi,
  • BMI wynoszące 30,0 kg/m2 i wyższe oznacza otyłość.
  1. mierząc obwód talii – optymalna wartość obwodu talii dla mężczyzn wynosi 94 cm, dla kobiet 80 cm.

Więcej informacji znajdziesz w Europejskim Kodeksie Walki z Rakiem, na stronie: www.12sposobownazdrowie.pl.

dr n. o zdr. Paweł Koczkodaj
Zastępca Kierownika Zakładu Epidemiologii i Prewencji Pierwotnej Nowotworów
Narodowy Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie – Państwowy Instytut Badawczy
Ambasador Europejskiego Kodeksu Walki z Rakiem

Literatura:

  1. World Health Organization – Światowa Organizacja Zdrowia, https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/obesity-and-overweight,
  2. Szkutnik A. (red). (2018). Zdrowie uczniów w 2018 roku na tle nowego modelu badań HBSC. Warszawa: Instytut Matki i Dziecka, str. 75-76,
  3. Raport NIZP-PZH „Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania”, 2018, red. B. Wojtyniak, P Goryński,
  4. US National Cancer Institute, https://www.cancer.gov/about-cancer/causes-prevention/risk/obesity/obesity-fact-sheet
  5. US National Cancer Institute, https://www.cancer.gov/about-cancer/causes-prevention/genetics,
  6. International Agency for Research on Cancer, World Cancer Report 2020, https://www.iarc.fr/world-cancer-report-highlights/,
  7. World Health Organization, https://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0003/382575/poland-eng.pdf,
  8. Narodowy Fundusz Zdrowia, raport „Cukier, otyłość – konsekwencje”, https://www.nfz.gov.pl/aktualnosci/aktualnosci-centrali/prezentacja-raportu-cukier-otylosc-konsekwencje,7296.html