26 stycznia 2021 r.
Pomimo znacznych postępów w profilaktyce, nowotwory złośliwe szyjki macicy stanowią wciąż duży problem na świecie, szczególnie w najbiedniejszych krajach Afryki, Ameryki Łacińskiej i Azji. W Polsce jeszcze w latach 50. ubiegłego stulecia rak szyjki macicy był najczęstszym nowotworem złośliwym u kobiet. Od ok. 20 lat obserwujemy spadek zachorowalności i umieralności z powodu raka szyjki macicy w naszym kraju m.in. dzięki upowszechnieniu profilaktycznych badań cytologicznych, które umożliwiają wykrywanie tzw. stanów przedrakowych szyjki macicy. Odpowiednie leczenie tych stanów zapobiega rozwojowi nowotworu.
Największe sukcesy w profilaktyce raka szyjki macicy i wielokrotne zmniejszenie zachorowalności i umieralności z powodu tej choroby osiągnęły niektórej kraje Europy Zachodniej i Skandynawii, które już w latach 70-tych i 80-tych wprowadziły zorganizowane programy powszechnych cytologicznych badań przesiewowych dla kobiet. Skuteczne metody edukacji i zapraszania na badania oraz ścisła kontrola jakości oferowanych świadczeń zdrowotnych zaowocowały dużym zaufaniem kobiet i wysokim uczestnictwem sięgającym nawet 80-90% docelowej populacji. Przekłada się to na efektywną diagnostykę i leczenie stanów przedrakowych, co owocuje niską umieralnością z powodu raka szyjki macicy.
Od 2006 roku funkcjonuje w Polsce program profilaktyki raka szyjki macicy oferujący bezpłatne badania cytologiczne dla kobiet w wieku 25-59 lat co 3 lata oraz corocznie w grupach ryzyka (kobiety przyjmujące leki immunosupresyjne lub nosicielki wirusa brodawczaka ludzkiego – HPV). Bezpłatne badania cytologiczne można wykonać w każdej poradni ginekologiczno-położniczej posiadającej kontrakt z Narodowym Funduszem Zdrowia. Dodatni (nieprawidłowy) wynik badania cytologicznego bardzo rzadko oznacza podejrzenie złośliwego nowotworu. Najczęściej jest on związany z przemijającymi samoistnie nieprawidłowościami komórek szyjki macicy które wymagają tylko kontroli. Bardziej zaawansowane zmiany komórkowe (aktualnie oceniane wg tzw. skali Bethesda) wymagają badania kolposkopowego (czyli oglądania szyjki macicy pod dużym powiększeniem z zastosowaniem odpowiednich barwień) i ew. biopsji, czyli pobrania wycinków tkanki do badania mikroskopowego. Kobiety z nieprawidłowymi wynikami cytologii powinny być objęte opieką w poradni kolposkopowej na tzw. etapie pogłębionej diagnostyki w ramach NFZ – dane kontaktowe placówek drukowane są wraz z wynikiem badania cytologicznego, które wymaga dalszej diagnostyki. Realizacja badań cytologicznych w programie szyjki macicy jest niestety w Polsce bardzo niska i wynika to z różnych czynników (gorszy dostęp w niektórych rejonach kraju, realizacja badań poza programem i brak ich rejestracji, korzystanie z oferty prywatnych gabinetów ginekologicznych). Najbardziej zagrożone nowotworem są kobiety, które nie korzystają z badań wcale lub wykonują je bardzo rzadko. Przyjęty w programie 3-letni interwał jest standardem w Europie. Jeśli badania są wysokiej jakości to wykonywanie ich częściej (np. corocznie) nie przynosi znacznych dodatkowych korzyści w całej populacji kobiet a jest związane z wielokrotnie większymi kosztami i zmniejsza dostęp dla części innych kobiet. Zbyt częste wykonywanie badań (np. co pół roku) łączy się także z wyższą częstością wyników fałszywie dodatnich i niepotrzebnej diagnostyki, która stanowi duży stres dla pacjentki. W Finlandii bardzo wysokiej jakości badania oferowane raz na 5 lat okazały się bardzo skuteczne – warunkiem było naprawdę szerokie uczestnictwo kobiet. Innymi słowy lepiej zbadać 80% docelowej populacji raz na 3 lata niż wykonywać corocznie cytologię u wąskiej grupy kobiet, które mają najlepszy dostęp do badań.
W ciągu ostatnich 20 lat nastąpił ogromny postęp w nowych metodach profilaktyki raka szyjki macicy. Odkrycie przyczyny rozwoju raka szyjki macicy (potwierdzone przyznaniem nagrody Nobla w dziedzinie medycyny) czyli przetrwałego zakażenia wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV – ang. human papillomavirus) umożliwiło opracowanie skutecznych szczepionek oraz nowych metod diagnostyki. Trwają prace w ramach realizacji zapisów ustawy o Narodowej Strategii Onkologicznej, które mają zaowocować rozpoczęciem refundacji szczepień przeciwko HPV dla nastoletnich dziewcząt być może jeszcze w 2021 roku. W kilkunastu krajach na świecie zastąpiono badania cytologiczne nowszymi i bardziej skutecznymi testami genetycznymi, które wykrywają zakażenie HPV w materiale komórkowym rozmazów z szyjki macicy. Wprowadzenie tych nowoczesnych metod powinno być poprzedzone pilotażem i odpowiednią oceną efektów także w zakresie organizacji badań przesiewowych. Dzięki Narodowej Strategii Onkologicznej, środkom z Ministerstwa Zdrowia i współpracy NFZ, pilotaż porównujący badania molekularne w kierunku HPV do aktualnego standardu, czyli cytologii, prowadzony jest aktualnie w Poradni Profilaktyki Raka Szyjki Macicy, Centrum Profilaktyki Nowotworów Narodowego Instytutu Onkologii w Warszawie na Ursynowie. (badania są oferowane bezpłatnie kobietom w wieku 30-59 lat, więcej informacji na http://profilaktykaraka.coi.waw.pl/pilotaz-badan-hpv-dna/). Należy mieć nadzieję, iż połączenie pierwotnej profilaktyki raka szyjki macicy, czyli szczepień przeciwko HPV oraz nowoczesnych metod wczesnej diagnostyki doprowadzi do dalszego spadku zachorowalności w naszym kraju.
Podstawowym warunkiem skuteczności jakiejkolwiek formy profilaktyki jest korzystanie z niej przez docelową grupę osób. Aby to osiągnąć, niezbędna jest ustawiczna edukacja już od wieku szkolnego i kształtowanie prawidłowych postaw prozdrowotnych, które będą realizowane przez całe dorosłe życie. Rak szyjki jest jednym z niewielu nowotworów, które jesteśmy w stanie potencjalnie wyeliminować lub spowodować, iż stanie się on chorobą rzadką – takie plany w ciągu najbliższych kilkudziesięciu lat ogłosiło część krajów na świecie. Należy zachęcać do udziału w profilaktycznych badaniach cytologicznych przez kobiety dorosłe oraz budować zaufanie do szczepień przeciwko HPV, które miejmy nadzieję już wkrótce będą refundowane dla nastolatek w Polsce.
dr hab. n. med. Andrzej Nowakowski, profesor instytutu
Kierownik Centralnego Ośrodka Koordynującego Program Profilaktyki Raka Szyjki Macicy
oraz Poradni Profilaktyki Raka Szyjki Macicy,
Zakład Profilaktyki Nowotworów,
Narodowy Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie
Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie
Kliknij, aby dowiedzieć się więcej na temat profilaktyki raka szyjki macicy.
